تفاسیر امامیه و گرایش به تفسیر معتزلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

...دانشگاه تهران

چکیده

برخی از قرآن‌پژوهان معاصر معتقدند که مفسرانی از امامیه مانند شیخ طوسی و طبرسی گرایش زیادی به تفسیر معتزلی داشته‌اند. این مقاله به بررسی چگونگی و چرایی این مسئله می‌پردازد و دیدگاه‌های سه تفسیر امامیِ تبیان، جوامع الجامع و المیزان را با دو تفسیر معتزلی و نومعتزلی یعنی کشاف زمخشری و تفسیر المنار در چهار موضوعِ علیّت، سحر و افسون، رؤیت یا وجود جنّ و داستان‌های قرآن مقایسه می‌کند. در این مقاله، روش‌های معتزله در پرداختن به این موضوعات و موضع مفسران امامیه نسبت به دیدگاه‌های معتزلیان، به‌ویژه نمادین یا واقع‌نما بودن آیات قرآن، بررسی و تحلیل شده است؛ همچنین، اینکه چه ویژگی‌هایی باعث می‌شد مفسران بزرگی مانند شیخ طوسی، طبرسی و علامۀ طباطبایی به تفسیر معتزله علاقه‌مند باشند یا از روش‌های آنان در تفسیر قرآن بهره بگیرند. براساس نتایج مطالعه، به‌نظر می‌رسد که تنها دلیل جذابیت تفاسیر معتزله – به‌ویژه کشاف زمخشری – جنبه‌های لفظی آن نیست، بلکه زیبایی‌های معنوی این آثار یعنی بهره‌بردن از دانش‌های عقلی و نقلی در کنار تلاش برای نمایش قرآن به گونه‌ای که با خرد‌گرایی زمانه در تضاد نیفتد، نه تنها مفسران شیعه بلکه اهل سنت را به سوی این نوع از تفسیر می‌کشاند.

کلیدواژه‌ها


آلوسی، شهاب‌الدین محمود بغدادی. (بی‌تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. (1390ق/ 1971م). لسان المیزان. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ابن منیر اسکندری. (1385ق/1966م). الإنصاف فیما تضمنه الکشاف. قاهره: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی وأولاده.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم. (بی‌تا). تأویل مختلف الحدیث. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر. (1412ق/1992م). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشلی. بیروت: دار المعرفة.
اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف. (1422ق/2001م). تفسیر البحر المحیط. تصحیح: عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض. بیروت: بی‌ناشر.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق/1981م). الجامع الصحیح. بیروت: دار الفکر (افست از چاپ دار الطباعۀ استانبول).
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1330ق). انوار التنزیل و اسرار التأویل. بیروت: دار الفکر.
توحیدی، ابوحیان. (1970م). المقابسات. تحقیق: محمد توفیق حسین. بغداد: مطبعة الارشاد.
جولدتسیهر، اجنتس. (1374ق/1955م). مذاهب التفسیر الاسلامی. ترجمه: عبدالحلیم النجار. قاهره: مکتبة الخانجی و مطبعة السنة المحمدیة؛ بغداد: مکتبة المثنی.
خلف‌الله، محمد احمد. (1999م). الفن القصصی فی القرآن الکریم. شرح و تعلیق: خلیل عبدالکریم. قاهره: سینا للنشر / مؤسسة الانتشار العربی.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد. (1424ق/2003م). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. تصحیح: بشار عواد معروف. بیروت: بی‌ناشر.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد. (بی‌تا). تذکرة الحفاظ. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد. (1382ق/1963م). میزان الاعتدال. تصحیح: علی محمد البجاوی. بیروت: دار المعرفة.
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر. (1385ق/1966م). الکشاف عن حقائق التنزیل. قاهره: مکتبة مصطفی البابی الحلبی وأولاده.
سید مرتضی، علی بن حسین موسوی. (1325ق/1907م). الأمالی. تصحیح: محمد بدرالدین النعسانی الحلبی. قم: مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (بی‌تا). الملل و النحل. تحقیق: محمد سید گیلانی. بیروت: دار المعرفة.
طباطبایی، محمدحسین. (بی‌تا). تفسیر المیزان. قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
طبرسی، فضل بن حسن. (1415ق/1995م). مجمع البیان. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1418ق). جوامع الجامع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طبری، محمد بن جریر. (1415ق/1995م). جامع البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح: شیخ خلیل المیس و صدقی جمیل العطار. بیروت: دار الفکر.
طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). الخلاف. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد بن حسن. (1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن. تصحیح: احمد حبیب قصیر العاملی. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
عبده، محمد. (1367ق). تفسیر المنار (القرآن الکریم). تألیف: محمد رشید رضا. قاهره:
دار المنار.
عبده، محمد. (1414ق/1994م). رسالة التوحید. به کوشش محمد عماره. بیروت - قاهره: دار الشروق.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1421ق/2000م). التفسیر الکبیر او مفاتیح الغیب. بیروت: بی‌ناشر.
قاسم‌پور، محسن. (1388ش). «شیخ طوسی و آرای تفسیری معتزله». تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال ششم، شمارۀ 1، ص85 - 103.
قرطبی، محمد بن احمد انصاری. (1405ق/1985م). الجامع لأحکام القرآن. تصحیح: ابراهیم اطفیش. بیروت: بی‌ناشر.
گذشته، ناصر. (1382ش). «ساز و کار تفسیر محکم و متشابه از دیدگاه معرفت‌شناسی کلامی». مقالات و بررسی‌ها، دفتر 74، ص57 -71.
مسلم بن حجاج نیشابوری. (بی‌تا). صحیح مسلم. بیروت: دار الفکر.
نمازی‌زادگان، مسعود؛ نقی‌زاده، حسن؛ رضایی، محمدعلی. (1399ش). «بررسی و نقد مؤلفه‌های تفسیر کلامی زمخشری در انگاره طبرسی». مجله علوم قرآن و حدیث، بهار و تابستان، ص139-162.
Hildebrandt, Thomas. (2007). Neo - Muʻtazilismus? Intention und Kontext im modernen arabischen Umgang mit dem rationalistischen Erbe des Islam. Leiden: Brill.
Rippin, A. (2000).»Tafsir». In The Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. X. Leiden: Brill