نظریه وضع الفاظ برای ارواح معانی در اندیشه مفسران امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

...

چکیده

یکی از دیدگاه های در تفسیر کلمات قرآن، که بیشتر از سوی فیلسوفان و عرفا مطرح شده، با عنوان وضع الفاظ برای ارواح معانی شهرت یافته است. این دیدگاه معتقد است که در تفسیر الفاظ قرآن کریم، باید آنها را بر معنایی عام و شامل حمل کرد تا هر واژه تمام مصادیق ممکن مادی و معنوی لفظ را در برگیرد. مبتنی بر این دیدگاه، اهل حکمت و معرفت برآنند که آیات متشابه مربوط به صفات الهی اولا باید به روح معنا تفسیر شوند یا معنای مادی آنها، ثانیا این الفاظ باید به نحو حقیقت به خدا نسبت داده شود نه مجاز. براین اساس، دیدگاه وضع الفاظ برای ارواح معانی به نوعی توسعه معنا در الفاظ قرآن دست می زند. مقاله حاضر با روش توصیف و تحلیل در صدد پاسخ به این سؤال است که دیدگاه وضع الفاظ برای ارواح معانی چه جایگای در تفاسیر امامیه دارد و در دوره معاصر از چه تحولاتی برخوردار شده است. نتیجه به دست آمده حاکی از آن است که با توجه به ارتباط اصطلاح «وضع الفاظ برای ارواح معانی» با معانی باطنی و تأویلی، مشترک معنوی، توسعه معنا، چندمعنایی و معنای اساسی در معناشناسی، مورد توجه جدی مفسران امامیه به ویژه در دوره معاصر قرار گرفته و با عبور از تفسیر آیات متشابه مربوط به صفات، از آن به عنوان یک قاعده در تفسیر کلمات قرآن به منظور پاسخگویی حداکثری به نیازهای دوران معاصر بهره می گیرند.

کلیدواژه‌ها


ابن عاشور، محمدطاهر. (1420ق). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
اردبیلی، سیدعبدالحی. (1381ش). تقریرات فلسفه امام خمینی. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
اسدی نسب، محمدعلی. (1400ش). «نگاه هدف‌محور به قاعده روح معنا در تفسیر عرفانی و معیارهای آن». قرآن‌پژوهی، ش1، ص129 - 155.
اسعدی، محمد. (1376ش). سایه‌ها و لایه‌های معنایی در قرآن کریم. قم: بوستان کتاب.
ایزوتسو، توشیهیکو. (1368ش). خدا و انسان در قرآن: معناشناسی جهان‌بینی قرآنی. مترجم: احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله. (1392ش). تفسیر موضوعی جلد 1: قرآن در قرآن. قم: مؤسسه اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (1384ش). سرچشمه اندیشه. قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (1378ش). تفسیر تسنیم. قم: مرکز نشر اسراء.
خمینی، سیدحسن. (1390ش). گوهر معنا (بررسی قاعده وضع الفاظ برای ارواح معانی). به کوشش: سیدمحمدحسن مخبر و سیدمحمود صادقی. تهران: اطلاعات.
خمینی، سیدروح‌الله. (1370ش). آداب الصلاة. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، سیدروح‌الله. (1376ش). مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، سیدروح‌الله. (1381ش). شرح دعای سحر. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
خمینی، سیدروح‌الله. (1386ش). شرح چهل حدیث. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
دشتی، سیدمحمود و نکونام، جعفر. (1386ش). «اشتراک در قرآن». دایرة المعارف قرآن کریم، ج3، ص331 - 345. مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم.
رمضان، عبدالتواب. (1367ش). مباحثی در فقه‏اللغه و زبان‌شناسی عربی. مترجم: حمیدرضا شیخی. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر. (1421ق). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتاب العربی.
شاکر، محمدکاظم. (1400ش). روش‌های تأویل قرآن. قم: بوستان کتاب.
شیوا، حامد، حجتی، سیدمحمدباقر و غروی نائینی، نهله. (1391ش). «طباطبایی و نظریه روح معنا در تبیین الفاظ متشابه قرآن». پژوهش‌های فلسفی کلامی، س13، ش4، ص113 - 133.
شیواپور، حامد. (1394ش). نظریه روح معنا در تفسیر قرآن. قم: دانشگاه مفید.
شیواپور، حامد. (1402ش). «نظریه روح معنا از نگاه دانشوران سده اخیر حوزه علمیه قم (با تأکید بر دیدگاه‌های امام خمینی، علامه طباطبایی و آیة الله جوادی آملی)». مطالعات زبان و ادبیات عربی، ش2، ص5 - 22.
صادقی‌تهرانی، محمد. (1365ش). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. قم: انتشارات فرهنگ اسلامی.
صالحی، سیده لیلا. (1403ش). «تحلیل دیدگاه علامه جوادی آملی در تفکیک بیان‌های تمثیلی از تعیینی در قرآن». رساله سطح4، مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه، قم.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. (1361). تفسیر القرآن الکریم. قم: بیدار.
طالقانی، سیدمحمود. (1362ش). پرتوی از قرآن. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبائی، سیدمحمدحسین. (1379ش). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: منشورات
جامعة المدرّسین.
طیب حسینی، سیدمحمود. (1401ش). واکاوی واژگان قرآن‌کریم از منظر روایات اهل‌بیت:. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طیب حسینی، سیدمحمود. (1388ش). چند معنایی در قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طیب حسینی، سیدمحمود و حسین شم‌آبادی. (1403ش). «مبانی مرجعیت علمی قرآن‌کریم از منظر دکتر صادقی تهرانی». پژوهش‌های قرآنی، ش111، ص133 - 160.
عیاشی، محمدبن مسعود. (1380ش). تفسیر العیاشی. تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فیض کاشانی، ملا محسن. (1415ق). تفسیر الصافی. مکتبه الصدر.
کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق). الکافی. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران:
دارالکتب الاسلامیه.
مشکینی، علی. (1371ش). اصطلاحات الاصول. قم: دفتر نشر الهادی.
مصطفوی، حسن. (1368ش). التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مصطفوی، حسن. (1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مظفر، محمدرضا. (1430ق). اصول الفقه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
مظفری، حسین. (1399ش). «ایده وضع الفاظ برای روح معانی، از منظر اهل معرفت». حکمت اسلامی، س7، ش3، ص185 - 205.
معرفت، محمدهادی. (1379ش). تفسیر و مفسران. قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
مکارم شیرازی، ناصر. (1416ق). انوار الاصول. تقریر: احمد القدسی. قم: انتشارات نسل جوان.
مکارم شیرازی، ناصر. (1369ش). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مهدوی‌راد، محمدعلی و هادیان رسنانی، الهه. (1399ش). «بازشناسی مفهوم توسعه معنایی». پژوهش‌های دینی، شماره 40، ص207 - 228.
میراحمدی، عبدالله و مونا امانی‌پور. (ش1397). «تحلیل کارآمدی نظریه وضع الفاظ برای ارواح معانی». خردنامه صدرا، ش91، ص23 - 38.