The Evolution of the Concept of "al-Kitab" in the Interpretation of the Verse "Ma Fartana fi al-Kitab min Shai'": A Historical-Cultural Study
Document Type : Original Article
Authors
1 ...
2 Ph.D. student in Comparative Exegesis (Tafsir); Department of Quran and Hadith; Faculty of Theology; University of Qom; Qom, Iran.
Abstract
The verse "We have neglected nothing in the Book" (An'am: 38) is a highly debated topic regarding the concept of "the Book" among scholars and commentators. This study focuses on the opinions of commentators from the first seven centuries of Islam, highlighting the transformative role of the Mu'tazilite interpreter, Jubbai. Jubbai was the first to propose a comprehensive scientific theory of the Quran, expanding the concept of "the Book" beyond the Preserved Tablet to include the Quran itself. This study adopts a historical-cultural approach to examine the historical and cultural contexts of the first three centuries, exploring the factors influencing Jubbai's thought and its contrast with prominent scholars like Tabari. The paper demonstrates how historical, cultural, and political factors can impact the interpretation of religious texts. Key findings include Jubbai's influence on subsequent commentators, the role of Islamic conquests in cultural and knowledge exchange, the Abbasid translation movement, and the opposition of traditionalists to new sciences. Ultimately, this research shows that Jubbai's theory of the Quran's scientific comprehensiveness left a lasting impact on Islamic exegetical thought, remaining a point of discussion despite various challenges.
Keywords
قرآن کریم
ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد. (1419ق/1999م). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق: اسعد محمد طیب. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن‌الندیم، محمد بن اسحاق. (1350ش). الفهرست. تهران: بی‌نا.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1425ق). تذکرة الأریب فی تفسیر الغریب (غریب القرآن الکریم). تحقیق: طارق فتحی سید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1422ق). زاد المسیر فی علم التفسیر. تحقیق: مهدی، عبدالرزاق. بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن. (1409ق). تلبیس ابلیس. بیروت: بی‌نا.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (بی‌تا). تاریخ ابن‌خلدون. چاپ چهارم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق/2000م). المحکم و المحیط الأعظم. تحقیق: عبدالحمید هنداوی بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌عربی، محمد بن علی. (1422ق). تفسیر ابن عربی. تحقیق: سمیر مصطفی رباب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد و جمال طلبه.بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1978م). تفسیر غریب القرآن. تحقیق: احمد صقر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو مسلم اصفهانی، محمد بن بحر. (1428ق/2007م). تفسیر أبی بکر الأصم عبد الرحمن بن کیسان. تحقیق: ابن کیسان، عبدالرحمن بن کیسان. مقدمه: سید رضوان؛ گردآور و محقق: خضر محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو مظفر سمعانی، منصور بن محمد. (2010م). تفسیر السمعانی. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی. (1371ش). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. تحقیق: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ابوعبیده، معمر بن مثنی. (بی‌تا). مجاز القرآن. تحقیق: فواد سزگین. قاهره: مکتبة الخانجی.
ازهری، محمد بن احمد. (1421ق/2001م). تهذیب اللغة. مقدمه نویس: فاطمه محمد اصلان. تحقیق: عمر سلامی و عبد الکریم حامد. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اولیری، دلیسی اونز. (1374ش). انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی. ترجمه: احمد آرام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بغوی، حسین بن مسعود. (1420ق). تفسیر البغوی. تحقیق: عبدالرزاق مهدی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. تحقیق: محمد عبدالرحمن مرعشلی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد. (1422ق). الکشف و البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الثعلبی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جبایی، محمد بن عبدالوهاب. (1428ق/2007م). تفسیر أبی علی الجبائی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. (1430ق). درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم. عمان - اردن: دار الفکر.
جواد، مصطفی و سوسه، احمد. (1374ق). دلیل خارطه بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیماً و حدیثاً. بغداد: المجمع العلمی العراقی.
جیلانی، عبدالقادر بن ابی‌صالح. (1430ق). تفسیر الجیلانی. تحقیق: محمد فاضل جیلانی. استانبول: مرکز الجیلانی للبحوث العلمیة.
حاجی، حمزه. (1395ش). «بررسی و تحلیل آرای مفسران درباره آیه ما فَرَّطْنا فی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ». نشریه مطالعات تفسیری، ش27(پاییز)، ص89 - 106.
حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق/1999م). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم (12 ج). دمشق: دار الفکر.
داورپناه، ابوالفضل. (1366ش). أنوار العرفان فی تفسیر القرآن. تهران: کتابخانه صدر.
دینوری، عبدالله بن محمد. (1424ق/2003م). الواضح فی تفسیر القرآن (تفسیر ابن وهب) (2 ج). تحقیق: احمد فرید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق/1992م). مفردات ألفاظ القرآن (1 ج). تحقیق: صفوان عدنان داوودی. بیروت: دار الشامیة.
زاهد درواجکی، احمد بن حسن. (1398ش). لطائف التفسیر (تفسیر درواجکی). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق/1987م). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی.
ساجدی، رضا. (1398ش). روش‌شناسی تفسیر علمی قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سبزواری، محمدباقر. (1378ش). تفسیر مواهب الرحمان. تحقیق: حسن حسین‌زاده لاری. قم: دار القرآن الکریم.
سجادی، سید جعفر. (1374ش). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سجستانی، نصر بن علی. (1980م). غریب القرآن. به کوشش: عبدالجبار شراره. نجف: مطبعة الآداب.
سمرقندی، نجم‌الدین ابوحفص عمر بن محمد. (1413ق). تفسیر سمرقندی. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
سهروردی، یحیی بن حبش. (1379ش). تلویحات. تحقیق: سیدمحمد سیدحسینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیوطی، جلال‌الدین، (1415ق). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. تحقیق: عبدالرزاق مهدی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
شریف رضی، محمد بن حسین. (1375ش). خصائص الأئمة. تهران: کتابخانه صدوق.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: ابوالفضل ذبیحی. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طوسی، محمد بن حسن. (1387ش). التبیان فی تفسیر القرآن. قم: مکتبة العلامة الطباطبائی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). العین. چاپ مهندس صالح، تهران: مکتبة المرعشی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1387ش). قاموس المحیط. تحقیق: محمدعلی شیرازی. تهران: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
قرطبی، محمد بن احمد. (1405ق). الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1421ق). لطائف الاشارات. تحقیق: عبدالرحیم حمدی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاشف‌الغطاء، احمد بن علی. (بی‌تا). التفسیر الکاشف. قم: منشورات الرضی.
کلباسی، محمدباقر. (بی‌تا). تفسیر انوار الهدی. قم: کتابخانه امام امیرالمؤمنین۷.
کوفی، فراء یحیی بن زیاد. (1983م). معانی القرآن. قاهره: مکتبة الخانجی.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
محقق داماد، مصطفی. (1386ش). «بررسی دیدگاه‌های تفسیری ملاصدرا در تفسیر آیه نور». فصلنامه معرفت فلسفی، شماره 1.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1378ش). دانشنامه قرآن و حدیث. تهران: دارالحدیث.
مراغی، احمد مصطفی. (بی‌تا). تفسیر المراغی. قاهره: مطبعة البابی الحلبی.
مصباح، محمدتقی. (1375ش). آموزش عقاید. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=.
مصطفوی، حسن. (1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: انتشارات بنیاد بعثت.
مطهری، مرتضی. (1375ش). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج3. تهران: صدرا.
مظاهری، احمد. (1374ش). تفسیر کاشف. تهران: انتشارات بعثت.
نیشابوری، فضل بن حسن طبرسی. (بی‌تا). تفسیر جوامع الجامع. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نیشابوری، محمد بن محمود. (1398ش). تفسیر بصائر یمینی. تحقیق: علی رواقی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد. (1415ق). أسباب النزول. بیروت: دار الکتب العلمیة.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد. (1422ق). الوسیط فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
وافی، علی اکبر. (1372ش). تفسیر آسان قرآن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
یزدی، محمدعلی. (1371ش). تفسیر الکوثر. تهران: انتشارات آستان قدس رضوی.
یوسف، احمد. (1993م). معجم المفسرین من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر. بیروت: مرکز نشر التراث.
یوسفی، علی. (1395ش). زبان قرآن: ساختار و کارکرد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
)