تحول مفهومی «الکتاب» در تفسیر آیه «ما فرطنا فی الکتاب من شیء»: بررسی تاریخی-فرهنگی.

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 ...

2 دانشجوی دکترای گرایش تفسیر تطبیقی؛گروه قرآن و حدیث؛دانشکده الهیات؛دانشگاه قم؛قم

چکیده

آیه "ما فرطنا فی الکتاب من شیء" (انعام: 38) از جمله آیاتی است که مفهوم "الکتاب" در آن به فراوانی در بین مفسران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش با بررسی آراء مفسران در ۷ قرن اول اسلام و تمرکز بر تحولات فکری، تلاش می‌کند تا نقش جبّائی، مفسر معتزلی(زیسته در قرن 4 و 5)، در تحول مفهومی "الکتاب" را روشن سازد. جبّائی با طرح نظریه جامعیت علمی قرآن، نخستین کسی بود که این مفهوم را از "لوح محفوظ" به "قرآن" گسترش داد . این تحول رویکردی نقش مهمی در اندیشه تفسیری پس از او ایفا کرد. پژوهش حاضر با رویکرد تاریخی-فرهنگی، زمینه‌های تاریخی و فرهنگی سه قرن اول اسلام را بررسی کرده و عوامل مؤثر در شکل‌گیری اندیشه جبّائی را تحلیل می‌کند. در این مطالعه، چالش‌های تفسیری، نقش فتوحات اسلامی در تبادل فرهنگ و دانش، نهضت ترجمه در عصر عباسی و حمایت‌های عباسیان از علوم و مخالفت سنت‌گرایان با علوم زمانه بررسی شده‌اند. نتیجه این بررسی‌ها نشان می‌دهد که نظریه جامعیت علمی قرآن جبّائی، تأثیر عمیقی بر اندیشه تفسیری مفسران قرون بعدی داشته و به رغم مخالفت‌هایی که با آن شده، همواره مورد توجه و بحث بوده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد. (1419ق/1999م). تفسیر القرآن العظیم. تحقیق: اسعد محمد طیب. ریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن‌الندیم، محمد بن اسحاق. (1350ش). الفهرست. تهران: بی‌نا.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1425ق). تذکرة الأریب فی تفسیر الغریب (غریب القرآن الکریم). تحقیق: طارق فتحی سید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1422ق). زاد المسیر فی علم التفسیر. تحقیق: مهدی، عبدالرزاق. بیروت: دار الکتاب العربی.
ابن‌جوزی، عبدالرحمن. (1409ق). تلبیس ابلیس. بیروت: بی‌نا.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن. (بی‌تا). تاریخ ابن‌خلدون. چاپ چهارم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌سیده، علی بن اسماعیل. (1421ق/2000م). المحکم و المحیط الأعظم.‏ تحقیق: عبدالحمید هنداوی بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌عربی، محمد بن علی. (1422ق). تفسیر ابن عربی. تحقیق: سمیر مصطفی رباب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز. تحقیق: عبدالسلام عبدالشافی محمد و جمال طلبه.بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1978م). تفسیر غریب القرآن. تحقیق: احمد صقر. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو مسلم اصفهانی، محمد بن بحر. (1428ق/2007م). تفسیر أبی بکر الأصم عبد الرحمن بن کیسان. تحقیق: ابن کیسان، عبدالرحمن بن کیسان. مقدمه: سید رضوان؛ گردآور و محقق: خضر محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو مظفر سمعانی، منصور بن محمد. (2010م). تفسیر السمعانی. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابو‌الفتوح رازی، حسین بن علی. (1371ش). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. تحقیق: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ابوعبیده، معمر بن مثنی. (بی‌تا). مجاز القرآن. تحقیق: فواد سزگین. قاهره: مکتبة الخانجی.
ازهری، محمد بن احمد. (1421ق/2001م). تهذیب اللغة. مقدمه نویس: فاطمه محمد اصلان. تحقیق: عمر سلامی و عبد الکریم حامد. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
اولیری، دلیسی اونز. (1374ش). انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی. ترجمه: احمد آرام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
بغوی، حسین بن مسعود. (1420ق). تفسیر البغوی. تحقیق: عبدالرزاق مهدی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. تحقیق: محمد عبدالرحمن مرعشلی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد. (1422ق). الکشف و البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الثعلبی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جبایی، محمد بن عبدالوهاب. (1428ق/2007م). تفسیر أبی علی الجبائی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. (1430ق). درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم. عمان - اردن: دار الفکر.
جواد، مصطفی و سوسه، احمد. (1374ق). دلیل خارطه بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیماً و حدیثاً. بغداد: المجمع العلمی العراقی.
جیلانی، عبدالقادر بن ابی‌صالح. (1430ق). تفسیر الجیلانی. تحقیق: محمد فاضل جیلانی. استانبول: مرکز الجیلانی للبحوث العلمیة.
حاجی، حمزه. (1395ش). «بررسی و تحلیل آرای مفسران درباره آیه ما فَرَّطْنا فی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ». نشریه مطالعات تفسیری، ش27(پاییز)، ص89 - 106.
حمیری، نشوان بن سعید. (1420ق/1999م). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم (12 ج). دمشق: دار الفکر.
داورپناه، ابوالفضل. (1366ش). أنوار العرفان فی تفسیر القرآن. تهران: کتابخانه صدر.
دینوری، عبدالله بن محمد. (1424ق/2003م). الواضح فی تفسیر القرآن (تفسیر ابن وهب) (2 ج). تحقیق: احمد فرید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412ق/1992م). مفردات ألفاظ القرآن (1 ج). تحقیق: صفوان عدنان داوودی. بیروت: دار الشامیة.
زاهد درواجکی، احمد بن حسن. (1398ش). لطائف التفسیر (تفسیر درواجکی). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق/1987م). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت: دار الکتاب العربی.
ساجدی، رضا. (1398ش). روش‌شناسی تفسیر علمی قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سبزواری، محمدباقر. (1378ش). تفسیر مواهب الرحمان. تحقیق: حسن حسین‌زاده لاری. قم: دار القرآن الکریم.
سجادی، سید جعفر. (1374ش). فرهنگ معارف اسلامی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سجستانی، نصر بن علی. (1980م). غریب القرآن. به کوشش: عبدالجبار شراره. نجف: مطبعة الآداب.
سمرقندی، نجم‌الدین ابوحفص عمر بن محمد. (1413ق). تفسیر سمرقندی. تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
سهروردی، یحیی بن حبش. (1379ش). تلویحات. تحقیق: سیدمحمد سیدحسینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیوطی، جلال‌الدین، (1415ق). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. تحقیق: عبدالرزاق مهدی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
شریف رضی، محمد بن حسین. (1375ش). خصائص الأئمة. تهران: کتابخانه صدوق.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372ش). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: ابوالفضل ذبیحی. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
طوسی، محمد بن حسن. (1387ش). التبیان فی تفسیر القرآن. قم: مکتبة العلامة الطباطبائی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). العین. چاپ مهندس صالح، تهران: مکتبة المرعشی.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. (1387ش). قاموس المحیط. تحقیق: محمدعلی شیرازی. تهران: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
قرطبی، محمد بن احمد. (1405ق). الجامع لأحکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1421ق). لطائف الاشارات. تحقیق: عبدالرحیم حمدی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاشف‌الغطاء، احمد بن علی. (بی‌تا). التفسیر الکاشف. قم: منشورات الرضی.
کلباسی، محمدباقر. (بی‌تا). تفسیر انوار الهدی. قم: کتابخانه امام امیرالمؤمنین۷.
کوفی، فراء یحیی بن زیاد. (1983م). معانی القرآن. قاهره: مکتبة الخانجی.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
محقق داماد، مصطفی. (1386ش). «بررسی دیدگاه‌های تفسیری ملاصدرا در تفسیر آیه نور». فصلنامه معرفت فلسفی، شماره 1.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1378ش). دانشنامه قرآن و حدیث. تهران: دارالحدیث.
مراغی، احمد مصطفی. (بی‌تا). تفسیر المراغی. قاهره: مطبعة البابی الحلبی.
مصباح، محمدتقی. (1375ش). آموزش عقاید. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی=.
مصطفوی، حسن. (1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: انتشارات بنیاد بعثت.
مطهری، مرتضی. (1375ش). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج3. تهران: صدرا.
مظاهری، احمد. (1374ش). تفسیر کاشف. تهران: انتشارات بعثت.
نیشابوری، فضل بن حسن طبرسی. (بی‌تا). تفسیر جوامع الجامع. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نیشابوری، محمد بن محمود. (1398ش). تفسیر بصائر یمینی. تحقیق: علی رواقی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد. (1415ق). أسباب النزول. بیروت: دار الکتب العلمیة.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد. (1422ق). الوسیط فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
وافی، علی اکبر. (1372ش). تفسیر آسان قرآن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
یزدی، محمدعلی. (1371ش). تفسیر الکوثر. تهران: انتشارات آستان قدس رضوی.
یوسف، احمد. (1993م). معجم المفسرین من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر. بیروت: مرکز نشر التراث.
یوسفی، علی. (1395ش). زبان قرآن: ساختار و کارکرد. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.